از بناهاي ري باستان متعلق به پيش از اسلام فقط چند بنا از ساسانيان در اين سرزمين به جا مانده است. يکي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين اين بناها آتشکده ري است که بقاياي آن در حال حاضر در تپه ميل در سمت راست جاده تهران به ورامين ديده مي‌شود.‏

در رابطه با تاريخ بناي اين آتشکده اختلاف نظرهايي در نوشته‌هاي مختلف آمده است. نويسندگان متعددي در نوشته‌هاي خود به اين آتشکده اشاره کرده‌اند. «کريستين سن» در کتاب «ايران در زمان ساسانيان» چنين نوشته است: «در تواريخ از آتشکده‌هاي جبال را که در سرزمين ماد قديم باشد بسيار نام برده‌اند، از آن جمله آتشکده قزوين، سيروان در نزديک ري و کومش است.» به هر حال بر اساس شواهد و اسناد علمي و معتبر تاريخي بناي اين آتشکده در دوره ساسانيان است. چنان که مسعودي در «مروج‌الذهب» آورده است که اين آتشکده به فرمان انوشيروان در ري پي افکنده شده و يادگاري از آن پادشاه بزرگ در اين پهنه است. همچنين درباره ري نوشته است: «ديگر آن که ظاهراً بيمارستان باستاني ري که پزشک عالي قدر «محمد زکرياي رازي» چندي رياست آن را بر عهده داشت در نزديکي همين محل قرار دارد و در همان زمان بنا شده بود و جزو مؤسسات وابسته به آتشکده ري به حساب مي‌آمده است. اگر چنين باشد باني اين بيمارستان را نيز بايد انوشيروان دانست.» همچنين در تاريخ طبري به آتشکده ري اشاره شده است که «به ري آتشگاهي بود که از آن قديم‌تر نبود» ...‎

برخي ديگر بر اين اعتقاد پافشاري دارند که تاريخ بناي آتشکده ري مانند بناي خود شهر به دوره مهاجرت قوم آريا مي‌رسد. اين باور ناشي از آن است که آتش در نزد اقوام آريايي مقدس بوده است. در تعدادي از منابع تاريخي آمده است که انوشيروان آتشکده ري را از محل قديم خود که در فاصله بين ري و سيروان بوده است به اين محل که اکنون «تپه ميل» ناميده مي‌شود، انتقال داده است. بنا بر نوشته «ياقوت» در «معجم‌البلدان»، «سيروان محلي در نزديکي ري واقع بوده است.»

به موجب برخي اسناد ممکن است سيروان محلي در جنوب غربي ري يعني در حدود شهريار و ساوجبلاغ باشد. در اين رابطه «مسعودي» در «مروج‌الذهب» نوشته است که «آتشکده‌اي در پهنه سيروان و ري وجود داشت که بت‌هايي در آن بود و انوشيروان آنها را بيرون ريخت و گفته‌اند انوشيروان اين آتشکده را بديد و در آن آتش مقدس عظيمي بود و آن آتش را به محل معروف برکه (تپه ميل) منتقل گردانيد.»‏

البته در اين گفته مسعودي اشتباهي وجود دارد و آن اين که ايراني‌ها هرگز بت پرست نبودند. شايد انوشيروان بنا بر دلايل ديگر آتشکده را در اين محل بنا کرده است. به هر حال بنا بر اسناد و مدارک باستان شناسي و پژوهش‌هاي انجام شده ساخت آتشکده ري به دوره ساسانيان مي‌رسد و بر اساس نوشته‌ها توسط انوشيروان ساخته شده است.‏

امروزه آتشکده ري در محلي به نام تپه ميل واقع شده است که به اين محل «برکه» نيز مي‌گويند. برکه در زبان عربي به معناي جاي گردآمدن آب و حوض بزرگ است. اين محل زميني پست است و تپه‌اي بزرگ در ميان آن قرار گرفته که در گذشته در مواقع بارندگي‌هاي زياد يا آبياري، گرد تپه را آب فرا مي‌گرفته است. در قديم به سبب فراواني آب در حوالي تپه ميل، برکه‌ها و درياچه‌هاي متعددي وجود داشت. اين محل را که در گذشته برکه مي‌گفتند اکنون تپه ميل مي‌نامند و از آن جهت که از بناي بزرگ آتشکده دو ميله بر فراز تپه به جا مانده است به آن «تپه ميل» مي‌گويند و امروزه نيز اين محل تپه ميل ناميده مي‌شود.‏

صحرايي که آتشکده ري در آنجا بنا شده است در ايران باستان آن را صحراي «ازدان» مي‌گفتند، از آن جهت که آتشکده در آن قرار داشت و جايگاه پرستش ايزدان بود. اين صحرا اکنون شامل ناحيه ميان ورامين و «فيروزآباد» و جنوب شرقي «امين‌آباد» ري است و «چال طرخان» و تپه ميل و «قلعه نو» را در بر مي‌گيرد. نام «قلعه ازدان» در دوران پيش از اسلام به کار مي‌رفت و ظاهراً مخفف واژه «ايزدان» بوده است. در آيين «مزديسنا» براي همه آفريده‌هاي اهورا، فرشته و موکلي وجود دارد که به نام «ايزد» خوانده مي‌شوند، مانند آذر (ايزد آتش)، ناهيد (ايزد آب). البته اين به آن معني نيست که ايراني‌هاي باستان آنها را پرستش مي‌کردند، بلکه اين ايزدان را ذاتي از اهورا مي‌دانستند و مورد ستايش قرار مي‌دادند. سرزمين ري در ايران باستان بسيار مقدس و داراي احترام نزد زردشتيان بود؛ به همين سبب مي‌توان پي به ارزش آتشکده ري برد و نسبت به آتشکده‌هاي ديگر موقعيتي مخصوص و ممتاز داشته است.‏

در رابطه با تاريخ و سرگذشت آتشکده ري گفتار ديگري وجود دارد که شايد بر اثر نوشته گذشتگان که در قبل نيز به آنها اشاره کرديم درست باشد و براي اطمينان از درستي آن بايد بيشتر پژوهش کرد. زماني که اسکندر در سال 331 پيش از ميلاد وارد ري شد، اقدام به تخريب آتشکده‌ها و عمارت‌هاي ديگر کرد و در اين ميان آتشکده ري نيز مورد تخريب قرار گرفت. اما بعد از اسکندر خرابي ديگري نصيب اين آتشکده شد و آن به قول «استرابون» جغرافيدان و تاريخدان يوناني در کتاب دهم، ري بر اثر زمين لرزه‌اي به سختي ويران شد و «سلوکوس اول» معروف به «نيکاتر» از سلوکيان بار ديگر شهر را آباد گردانيد و خرابي‌ها را مرمت کرد و نام آن را تغيير داد. حال نکاتي چند استنباط مي‌شود که اگر اين آتشکده در زمان اسکندر خراب نشده بود، بدون شک در زلزله بزرگ ري آسيب فراوان ديده است و ترديدي نيست که اين بنا مانند بناهاي ديگر ري به دستور سلوکوس مرمت شده باشد.‏

حال با توجه به نوشته مسعودي در «مروج‌الذهب» که پيشتر به آن اشاره کرديم مي‌توان اين نتيجه را گرفت که چون سلوکوس فردي يوناني بود و به يوناني بودن خود نيز تعصب فراواني داشت، چون يونانيان ديگر «ارباب انواع» را مي‌پرستيد و عمال يوناني و جمعي ديگر از فينيقيان و يونانيان که در ري اقامت داشتند و به ترويج يوناني‌گري در ايران اصرار داشتند، در زمان سلوکوس آتشکده ري به بت‌خانه تبديل شد و بت‌هاي ارباب انواع را در آن قرار دادند. چنان که در برخي منابع و نوشته‌ها اشاره به وجود بت در اين آتشکده‌ها شده است، مويد اين نظريه است؛ چرا که ايراني‌ها هرگز در طول تاريخ بت پرست نبوده‌اند تا در آتشکده خويش بت داشته باشند. اما پيش از آن در دوره اشکان هيچ کدام از آتشکده‌هاي ايران و از جمله آتشکده ري مرمت نيافت و به حال خود رها شدند، به طوري که پس از آن و در زمان پادشاهي اردشير ساساني تمامي آتشکده‌ها خراب و خاموش بودند.‏

شاهان ساساني دين زرتشت را دين رسمي ايران و آتشکده‌هاي خاموش را روشن کردند. اما آتشکده ري همچنان خاموش و متروک بود و «اردشير پاپکان» در ناحيه سيروان اقدام به ساخت يک آتشکده جديد کرد. تا اين که انوشيروان، آتش مقدس را که در سيروان مشتعل بود به آتشکده ري محل برکه (تپه ميل) انتقال داد و بت‌هاي موجود در آتشکده ري را نابود کرد و بناي آتشکده را از نو ساخت.‏

به هر صورت براي اثبات بر درستي مطلب بايد پژوهش‌هاي بيشتري انجام شود. انوشيروان و شاهان ساساني پس از او اقدام به ساخت بناهاي ديگري از جمله بيمارستان، دانشگاه و غيره در اطراف تپه ميل کردند. آتشکده ري در زمان ساسانيان تا حمله اعراب بر پا بود.‏

در حال حاضر روي تپه ميل فقط قسمتي از اين آتشکده قديمي به صورت دو ميل باقي مانده است. اين دو ديوار يا ميل طاق مانند داراي قوس هلالي هستند که در گذشته داراي چهار طاق بزرگ به ارتفاع 20 متر بود. هر يک از آنها بر 3 پايه بنا شده بود که اکنون همان دو طاق باقي مانده و دو طاق ديگر به طور کامل تخريب شده‌‌اند. قسمتي از اين بنا در سال‌هاي گذشته زير خاک مدفون بود اما اکنون با حفاري‌هايي که باستان‌شناسان انجام دادند از زير خاک بيرون آورده شده‌اند. در امتداد محور و طاق، راهروي ديگري که داراي عرض کم است ديده مي‌شود و از زير طاق‌ها و سراسر تالار عبور مي‌کند و راهروي ديگري که هم عرض آن است در انتهاي غربي آن عمود مي‌شود. اين آتشکده داراي چهار دالان در امتداد چهار طاق آن بوده است که آتش مقدس را براي حفاظت از آب زياد از اين دالان‌ها عبور مي‌دادند.

مصالح به کار رفته در آتشکده ري شامل سنگ، خشت، گچ، ساروج و گل است. جهت جغرافيايي ساخت بنا در راستاي شرقي ـ غربي است و در حال حاضر طرح کلي آن شامل تالار ستون‌دار بوده که دور آن ستون مستطيلي شکل سه تايي است. خرابه‌هاي اين آتشکده به 3 بخش تقسيم شده است که شامل يک بخش مرکزي عريض و دو بخش جانبي کم عرض مي‌شود. ورودي اين آتشکده در طرف شرقي است که از طريق يک ايوان چهار ستوني مدور وارد مي‌شود و پايه‌هاي سرستون‌هاي آنها در گوشه‌هاي شمال شرقي و جنوب شرقي قرار دارد.‏

تپه ميل که محل استقرار اين آتشکده است در حدود 12 کيلومتري جنوب شرقي حرم عبدالعظيم و در 2 کيلومتري جنوب قلعه نو در بخش کهريزک از شهرستان ري و در کنار جاده ورامين واقع شده است. ارتفاع تپه ميل از دشت‌هاي اطراف 18 متر است که در بالاي آن آتشکده ري قرار دارد.‏

مساحت آتشکده حدود 20 ×25 است و در اطراف تپه ميل تپه‌هاي کم ارتفاع ديگري نيز وجود دارند که اين مجموعه منطقه‌اي به وسعت حدود 900×800 را شامل مي‌شود. نيزارهاي اطراف تپه نشاني از وجود برکه يا درياچه‌اي در اين ناحيه بوده که اکنون خشک شده است.‏

تپه ميل و آثار مربوط به آن براي نخستين بار در سال‌هاي 1909 تا 1913 ميلادي توسط «ژاک دمرگان» فرانسوي مرمت شد. پس از آن در سال 1933 ميلادي توسط «اريک اشميت» باستان شناس امريکايي مورد کاوش و حفاري قرار گرفت. کاوش و حفاري جديد از سال 1378 هجري شمسي آغاز شده است.

در حال حاضر در محوطه تپه ميل موزه‌اي وجود دارد که آثار به دست آمده در تپه ميل، شامل گچبري‌هايي با نقوش اسليمي از اشکال گياهي و جانوري، کوزه‌هاي باستاني و نقوش ماهي نگهداري مي‌شود. آتشکده ري به نام «آتشکده بهرام» نيز معروف است.‏ ‏

* مرتضي جوهري‏

عکس از: مرتضي جوهري

منابع

ـ برخي از آثار بازمانده از ري قديم، حسين کريمان، انتشارات دانشگاه ملي ايران 1340

‏ـ ‎سفرنامه مادام ديولافوا، ترجمه فره وشي، تهران، 1332

‏ـ آثار تاريخي تهران جلد اول، سيد محمدتقي مصطفوي، سلسله انتشارات، انجمن آثار ملي، 1361

‏ـ ري باستان، جلد اول، حسين کريمان، انتشارات دانشگاه ملي ايران، 1345

ـ ري باستان، جلد دوم، حسين کريمان، انتشارات دانشگاه ملي ايران، 1349

‏ـ ‎فيلسوف ري، محمدي محقق، سلسله انتشارات انجمن آثار ملي، 1349

ـ فرهنگ ايراني، محمد محمدي، انتشارات توس، 1374‏